Cúm A/H5N1 – 8 điều cần biết

1. Cúm A/H5N1 là gì?

Cúm gia cầm (H5N1) là bệnh do vi-rút cúm loại A, thuộc họ Orthomyxoviridae, ảnh hưởng đến gia cầm, thủy cầm và chim hoang dã. Vi-rút này được phân thành hai loại: cúm gia cầm độc lực cao, gây tỷ lệ tử vong rất cao, và cúm gia cầm độc lực thấp, với các triệu chứng không rõ ràng và tỷ lệ tử vong thấp. Vi-rút cúm A subtype H5N1 có hệ gen ARN biến đổi nhanh, dẫn đến các chủng và nhánh mới, gây ra các đợt bùng phát cúm gia cầm.

Bệnh cúm gia cầm lây lan rất nhanh chóng và mạnh mẽ, trong đó thủy cầm là nguồn mang mầm bệnh chính. Gia cầm nhiễm bệnh thường qua tiếp xúc trực tiếp với gia cầm bị bệnh hoặc phân và chất thải từ chúng. Chim hoang dã cũng có thể bị nhiễm và truyền bệnh cho gia cầm và thủy cầm.

Đặc điểm dịch tễ học:

– Thể độc lực cao:

• Trên gà: bệnh lây lan nhanh, với tỷ lệ tử vong có thể đạt 100% trong vòng 3-4 ngày sau khi xuất hiện triệu chứng đầu tiên.
• Trên vịt và ngỗng: bệnh ít nghiêm trọng hơn so với gà, nhưng tỷ lệ tử vong vẫn có thể lên đến hơn 70% trên vịt và hơn 50% trên ngỗng.

– Thể độc lực thấp:

• Không có biểu hiện rõ rệt và thường bị nhầm lẫn với các bệnh nhiễm trùng khác.
• Tỷ lệ tử vong là 2-3% đối với gà và không gây chết ở vịt.

2. Biểu hiện của cúm A/H5N1 là gì?

Người mắc cúm A/H5N1 được chẩn đoán khi có các triệu chứng sau:

– Tiền sử dịch tễ: Tiếp xúc với người bệnh cúm gia cầm, gia cầm nhiễm bệnh, hoặc ở khu vực có dịch cúm gia cầm trong 7 ngày gần đây.

– Biểu hiện lâm sàng: Bệnh tiến triển cấp tính với các dấu hiệu sau:

– Sốt trên 38°C, có thể kèm theo rét run.

– Ho khan, đau ngực, khó thở, thở nhanh, tím tái.

– Nghe phổi có thể phát hiện ran nổ, ran ẩm, nhịp tim nhanh, đôi khi sốc.

– Các triệu chứng khác có thể bao gồm đau đầu, đau cơ, tiêu chảy, rối loạn ý thức, suy đa tạng.

– X-quang phổi có thể thấy tổn thương thâm nhiễm lan tỏa một hoặc hai bên, tiến triển nhanh.

– Xét nghiệm máu thường cho kết quả bạch cầu bình thường hoặc giảm.

– Ca bệnh xác định:  Kết quả xét nghiệm dương tính với cúm A/H5N1.

Phụ huynh cần chú ý đặc biệt khi trẻ có triệu chứng cúm A. Phần sau sẽ giải thích chi tiết về các tác nhân gây bệnh.

3. Nguyên nhân gây bệnh cúm A/H5N1 là gì?

Vi-rút cúm gia cầm lần đầu được phát hiện tại Ý hơn một thế kỷ trước và hiện đã có mặt trên toàn thế giới. Đây là vi-rút cúm A thuộc họ Orthomyxoviridae.

Việc con người sống gần lợn và gia cầm tạo điều kiện cho vi-rút biến đổi kháng nguyên. Lợn có thể trộn lẫn vật liệu di truyền của vi-rút cúm chim và cúm người, tạo nên các loại vi-rút cúm mới. Trong 15 phân loại cúm A, H5N1 nổi bật vì:

– H5N1 biến đổi nhanh và chứa các gen từ vi-rút ở nhiều loài khác nhau.

– Có khả năng gây bệnh nghiêm trọng ở người.

– Chim có thể thải vi-rút qua miệng và phân trong ít nhất 10 ngày, lan truyền theo các đàn chim di cư.

– H5N1 có thể truyền từ chim, gà sang người.

– Nếu nhiễm trên nhiều người, khả năng vi-rút tái tổ hợp với vi-rút cúm người tăng, dễ gây ra đại dịch.

Khả năng tồn tại của vi-rút bên ngoài môi trường:

– Vi-rút không sống được ở 50°C trong 3 giờ và 60°C trong 30 phút, và bị tiêu diệt bởi chất tẩy uế thông thường như formalin hay iodine.

– Các vi-rút có độc lực cao tồn tại lâu ở nhiệt độ thấp, có thể sống ít nhất 35 ngày ở 4°C, và nhiều năm khi đông lạnh. Ở 37°C, vi-rút có thể sống đến 6 ngày trong phân gia cầm.

4. Nguồn lây nhiễm cúm từ đâu ?

Chim nước di trú, chủ yếu là vịt, là ổ chứa tự nhiên của vi-rút cúm gia cầm và thường không biểu hiện bệnh. Gia cầm nuôi dễ nhiễm vi-rút cúm chim, và tiếp xúc với chim nước di cư là nguyên nhân phổ biến gây dịch. Chợ chim sống cũng là nguồn lây lan quan trọng. Vi-rút cúm chim thường không nhiễm các loài khác ngoài chim và lợn. Nhiễm vi-rút cúm gia cầm ở người thường xảy ra đồng thời với dịch cúm gia cầm độc lực cao trong đàn gia cầm, và nghiên cứu di truyền cho thấy vi-rút lây từ gia cầm sang người.

Thời gian ủ bệnh của cúm H5N1 dài hơn cúm mùa, từ 2-8 ngày, có thể tới 17 ngày. Do phơi nhiễm nhiều lần, khó xác định thời gian ủ bệnh chính xác. WHO khuyến nghị thời gian ủ bệnh là 7 ngày để điều tra và theo dõi người tiếp xúc với bệnh nhân.

Thời gian lây nhiễm giống cúm mùa, người bệnh đào thải vi-rút khoảng 1-2 ngày trước khi khởi phát và 3-5 ngày sau khi có triệu chứng, có thể kéo dài 7-10 ngày.

5. Bệnh cúm A/H5N1 có nguy cơ lây nhiễm ở người không?

Về lý thuyết, bất kỳ ai cũng có thể bị nhiễm vi-rút cúm A/H5N1. Tuy nhiên, do đây là vi-rút thường gặp ở chim và gia cầm, khả năng gây bệnh và lây lan ở người là rất thấp. Trong số hàng trăm loại vi-rút cúm gia cầm, chỉ có 4 chủng đã được ghi nhận là gây bệnh ở người: H5N1, H7N3, H7N7, và H9N2.

Thông thường, con người chỉ mắc các dạng bệnh nhẹ, rất hiếm khi trở nặng, ngoại trừ khi nhiễm H5N1. Khả năng lây nhiễm vi-rút cúm A/H5N1 rất khác nhau giữa các cá nhân. Dù nhiều người có thể bị phơi nhiễm với vi-rút này, nhưng chỉ một số ít thực sự phát triển bệnh. Hiện tại, yếu tố nào làm tăng độ nhạy cảm với vi-rút vẫn chưa được hiểu rõ. Một số ý kiến cho rằng cơ địa hoặc các yếu tố liên quan đến hệ miễn dịch có thể ảnh hưởng đến mức độ nhạy cảm với bệnh.

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã cảnh báo rằng có khả năng xảy ra một đại dịch cúm trong tương lai, dự báo hàng triệu người mắc bệnh và khoảng 2-7 triệu người có thể tử vong. Điều này có thể xảy ra nếu xuất hiện một chủng vi-rút cúm mới có khả năng gây bệnh nặng và lây lan mạnh từ người sang người, khi chưa có vắc xin và thuốc điều trị đặc hiệu.

Có ba điều kiện cần thiết để một đại dịch cúm xuất hiện: Thứ nhất, vi-rút cúm từ tự nhiên phải có khả năng lây sang người. Thứ hai, vi-rút này phải có khả năng nhân lên và gây bệnh ở người. Thứ ba, vi-rút phải có khả năng lây truyền từ người sang người, gây ra các đợt dịch lớn.

6. Cách phòng tránh lây nhiễm bệnh cúm A/H5N1

Không thể dự đoán chính xác khi nào đại dịch sẽ xảy ra. Tuy nhiên, biện pháp phòng chống tốt nhất là ngăn chặn sự lây lan của vi-rút H5N1.

– Đối với bệnh nhân:

• Những người được chẩn đoán hoặc nghi ngờ mắc cúm A/H5N1 cần được cách ly trong bệnh viện. Chất thải của bệnh nhân, như nôn, đờm, phải được chứa trong bô có nắp đậy kín và khử trùng kỹ bằng Chloramin B.
• Hạn chế tối đa việc di chuyển bệnh nhân ra khỏi buồng bệnh và khu vực cách ly. Bệnh nhân phải đeo khẩu trang y tế trong suốt thời gian điều trị và khi di chuyển trong bệnh viện. Nếu cần phải di chuyển bệnh nhân ra khỏi khu vực cách ly, cần sử dụng xe cứu thương chuyên dụng, với bệnh nhân và nhân viên đi kèm phải có trang bị bảo hộ. Phương tiện và xe sau đó phải được khử trùng trước khi sử dụng lại.
• Chất thải từ quá trình điều trị, chăm sóc và nuôi dưỡng bệnh nhân cúm A/H5N1 phải được xử lý như chất thải y tế nguy hại.

– Đối với người tiếp xúc:

• Những người tiếp xúc trực tiếp với bệnh nhân cúm A/H5N1 hoặc gia cầm bị bệnh phải được theo dõi trong 14 ngày kể từ lần tiếp xúc cuối đối với người lớn và 21 ngày đối với trẻ em dưới 15 tuổi, và phải được đo nhiệt độ hàng ngày. Nếu nhiệt độ trên 38°C hoặc có triệu chứng của bệnh viêm đường hô hấp cấp, cần đến cơ sở y tế để kiểm tra.
• Người bị cách ly theo dõi nên sắp xếp nơi ăn ngủ riêng, hạn chế đi lại và tiếp xúc, đeo khẩu trang y tế thường xuyên và sử dụng thuốc sát khuẩn mũi họng hàng ngày.
• Tại gia đình, nơi tạm trú hoặc khu vực có ổ dịch, cần khử trùng bề mặt bằng Chloramin B 2% hoặc xử lý không khí bị ô nhiễm bằng formaline.
• Người tiếp xúc hoặc giết mổ gia cầm phải được trang bị bảo hộ cá nhân.
• Những người có tiếp xúc với nguồn lây nhiễm trong khu vực dịch cần tuân thủ tốt biện pháp phòng hộ cá nhân hàng ngày, đặc biệt là đeo khẩu trang và rửa tay thường xuyên.

7. Phương pháp xét nghiệm cúm A/H5N1

1. Phân lập vi-rút trên trứng

Vi-rút cúm gia cầm H5N1 thường được phân lập và nuôi cấy bằng cách đưa mẫu bệnh phẩm hoặc mô từ gia cầm nhiễm bệnh vào túi màng đệm của trứng gà đang phát triển. Đây là một phương pháp tiêu chuẩn, mặc dù đôi khi chỉ có thể phân lập thành công khi cấy vào túi noãn hoàng hoặc màng chorioallantoic của trứng gà có phôi.

Dịch chorioallantoic được thu thập từ trứng có phôi chết hoặc sắp chết và kiểm tra sự hiện diện của kháng nguyên ngưng kết hồng cru. Nếu có kết quả dương tính với ngưng kết hồng cầu, điều này cho thấy chủng vi-rút phân lập có thể là H5N1. Sự hiện diện của vi-rút H5N1 được xác nhận thêm bằng các phương pháp như xét nghiệm khuếch tán miễn dịch trên gel agar (AGID), RT-PCR chuyên biệt cho vi-rút H5N1, hoặc bộ xét nghiệm miễn dịch thương mại dành cho cúm H5N1.

2. Phát hiện kháng nguyên vi-rút (xét nghiệm kháng nguyên)

Các phương pháp miễn dịch huỳnh quang (cả trực tiếp và gián tiếp) có thể được sử dụng để phát hiện kháng nguyên H5N1 trong các mẫu bệnh phẩm, nhưng phụ thuộc nhiều vào chất lượng của mẫu. Mặc dù mang lại kết quả nhanh, các phương pháp này phụ thuộc vào chất lượng của thuốc thử huỳnh quang và chuyên môn của người thực hiện xét nghiệm, đồng thời có độ nhạy thấp.

Độ nhạy và độ đặc hiệu của xét nghiệm kháng nguyên không chỉ bị ảnh hưởng bởi kỹ thuật xét nghiệm mà còn phụ thuộc vào loại mẫu bệnh phẩm được phân tích, chất lượng mẫu và thời gian lấy mẫu so với thời điểm phát tán vi-rút. Theo dữ liệu hiện có, độ nhạy của các xét nghiệm miễn dịch huỳnh quang đối với cúm H1N1 hoặc H3N2 vào khoảng 70–75%, trong khi độ đặc hiệu là 90–99%. Đáng chú ý, độ nhạy của các phương pháp này trong việc phát hiện trực tiếp H5N1 vẫn chưa đạt kỳ vọng.

3. Kỹ thuật trung hòa vi lượng

Kỹ thuật trung hòa vi lượng là một trong những phương pháp chẩn đoán huyết thanh học nhạy và đặc hiệu nhất. Kỹ thuật này cho phép xác định chính xác từng phân týp (như H1N1, H3N2, H5N1…) và có thể phát hiện sớm khi nồng độ kháng thể vẫn còn thấp, điều mà các phương pháp khác có thể bỏ qua. Tuy nhiên, kỹ thuật này đòi hỏi phải có phòng xét nghiệm đạt tiêu chuẩn an toàn sinh học cấp 3.

4. Phương pháp RT-PCR

Phương pháp RT-PCR được sử dụng để phát hiện vật liệu di truyền của vi-rút từ nhiều loại mẫu khác nhau, nhằm xác định sự hiện diện của vi-rút H5N1 trước khi có triệu chứng rõ ràng trên vật nuôi. Phương pháp realtime RT-PCR phát hiện vi-rút cúm gia cầm dựa trên các đoạn gen H5 và N1. Phương pháp này có ưu điểm là độ nhạy và độ đặc hiệu cao, cho phép phát hiện vi-rút sớm. Tuy nhiên, xét nghiệm H5N1 bằng PCR hoặc realtime PCR đòi hỏi phòng thí nghiệm đạt chuẩn và chi phí cao, điều này có thể là thách thức đối với các quốc gia đang phát triển.

Tham khảo: Sản phẩm xét nghiệm H5N1

8. Các giải pháp phòng chống

Từ năm 2003, Việt Nam đã ghi nhận 129 ca nhiễm cúm A (H5N1) ở người, trong đó 65 trường hợp tử vong. Trường hợp gần đây nhất được báo cáo vào tháng 3 năm 2024 tại Khánh Hòa. Theo Bộ Y tế và Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, từ năm 2013 đã ban hành Thông tư Liên tịch y tế – nông nghiệp (số 16/TTLT-BYT-BNNPTNT/2013) để hướng dẫn các biện pháp phòng bệnh lây truyền từ động vật sang người. Các cấp, các ngành đã tích cực tham gia kiểm soát dịch bệnh lây truyền từ động vật sang người.